مهاجرت و انسجام اجتماعی

ورود مهاجرین با فرهنگ و آداب و رسوم متفاوت چالش­‌های زیادی را برای جامعه مقصد و خود مهاجرین ایجاد می­‌کند. از جمله این چالش­‌ها می­‌توان به تعادلی میان به رسمیت شناختن تنوع و ساخت احساسات مشترک عضویت در جامعه، فهم روابط میان فرودستی اقتصادی و طرد فرهنگی، ترویج فهم مشترک واقعی به جای حرکت‌های نمایشی در زمینه تنوع، و فراهم کردن امکان مشارکت عمومی به شکلی که عادلانه و همراه با تسامح و تساهل باشد اشاره کرد.

 به همین دلیل، دولت­‌ها سیاست‌های متفاوتی را در برخورد با پناهجویان به کار می‌گیرند. از طرفی دولت­‌ها ترجیح می‌دهند مهاجرین احساس تعلق به جامعه داشته باشند و در جنبه‌های مختلف زندگی اقتصادی و اجتماعی مشارکت عمومی داشته باشند، و همچنین احساس کنند که جامعه مقصد به تفاوت­‌های آنان احترام می­‌گذارد و خدمات آنان را به رسمیت می­‌شناسد. از طرفی دیگر، دولت‌ها باید حواسشان به جمعیتی که از قبل در کشور ساکن هستند باشد و تعامل میان مهاجرین و جمعیت بومی را زیر نظر داشته باشد تا ساکنین احساس نکنند که شیوه زندگی­شان با رسیدن مهاجرین در معرض خطر قرار گرفته است.

 یکی از مسائلی که تجربه مهاجران (و بومیان) را به شدت تحت تاثیر قرار می­‌دهد انسجام اجتماعی است. هیچ تعریف دارای توافق همگانی‌ای از انسجام اجتماعی وجود ندارد، اما طبق تعریف جین جنسون جامعه‌شناس کانادایی می‌توان جامعه‌ای را از نظر اجتماعی همبسته دانست که در آن همه گروه‌ها احساس تعلق، مشارکت، شمول، به رسمیت شناخته شدن و مشروعیت داشته باشند. به طور خاص، جنسون به عناصری مانند ارزش­‌های مشترک و فرهنگ مدنی، نظم اجتماعی و کنترل اجتماعی، همبستگی اجتماعی و کاهش نابرابری اقتصادی، شبکه­‌های اجتماعی و سرمایه اجتماعی، و تعلق سرزمینی و هویت اشاره می‌کند.  تعاریف دیگری که از انسجام اجتماعی وجود دارند بر بخش­‌های متعددی از آن تکیه می‌کنند(مانند شهروندی مشترک، انسجام دموکراتیک، انسجام فرهنگی، روابط اجتماعی، وفاداری، اعتماد، تسامح و تساهل، و دیگر متغیرها).

 مطالعات نشان می­‌دهند که در مسیر پرورش انسجام اجتماعی، نکاتی وجود دارد که باید به آن­ها توجه شود. برای مثال، این پیشفرض که انسجام اجتماعی یک هدف مطلوب برای کل جامعه است باید مورد بررسی قرار گیرد، یا میزان کنونی همبستگی اجتماعی و اشتراک ارزش­‌ها اهمیت دارد. محتوای ارزش­‌هایی که مشترکند نیز مهم‌اند، زیرا ممکن است با اصول انسجام اجتماعی سازگار نباشند. در ادامه به وجوه انسجام اجتماعی که با سیاست­‌گذاری عمومی مرتبط هستند می‌پردازیم.

 همانطور که گفته شد، یکی از وجوه مهم انسجام اجتماعی ارزش­‌های مشترک و مشارکت در جامعه است. ارتباطاتی که بین اعضای جامعه شکل می­‌گیرد (به خصوص ارتباطات اقتصادی) و فرصت‌هایی برای بهره‌گیری از نهادهای اساسی جامعه به افزایش انسجام اجتماعی می­‌انجامد، زیرا به مهاجرین این احساس را می‌دهد که از جامعه جدا نیفتاده‌اند. از منظر سیاست­گذاری این وجه از انسجام اجتماعی در کیفیت مشارکت مدنی (و پتانسیل ناآرامی مدنی)، دسترسی‌پذیری زیرساخت­ها و خدمات برای همه، و تقاضای خدمات رفاهی زمانی نابرابری وجود دارد تجلی می‌یابد.

 یک عنصر دیگر انسجام اجتماعی توجه به موانع سیستماتیک و فردی است که مهاجران با آن روبه‌رو هستند و سبب می­‌شود نتوانند احساس تعلق به جامعه میزبان بیابند. از جمله این موانع می­‌توان به عدم اعتبار مدارک خارجی، تبعیض قومی یا نژادی، پیش‌داوری در محیط کاری، عدم دسترسی به مسکن به­‌صرفه، و عدم دسترسی به خدمات آموزش زبان اشاره کرد.

 احساس تعلق به جامعه میزبان دو جنبه ابرازی (یا ذهنی) و کارکردی دارد. در جنبه ابرازی، فرد احساس می‌کند هویت و فردیتش توسط جامعه میزبان پذیرفته شده است. در جنبه کارکردی، پذیرش و تعلق از طریق نقش مهاجر در نهادهای عمومی جامعه (به خصوص بازار کار) سنجیده می­‌شود. سیاست­‌گذاری مناسب می­‌تواند با پذیرش مدارک خارجی مهاجران، نه تنها شرایط کاری و رفاهی آنان را بهبود ببخشد بلکه با افزایش مشروعیت نهادهای جامعه در دیدگاه مهاجران سبب افزایش مشارکت آنان می‌شود.

 جدایی و طرد فضایی نیز از دیگر متغیرهای مرتبط با انسجام اجتماعی است که سیاست­‌گذاری شهری مناسبی را می‌طلبد. گاهی اوقات مهاجران به دلیل ارتباطات خانوادگی یا قومی یا دیگر دلایل در برخی شهرها یا نقاط شهر سکونت می‌گزینند. این موضوع به خودی خود مشکل محسوب نمی­‌شود و حتی می‌تواند سبب ایجاد شبکه­‌های حمایتی محلی و دسترسی بیشتر به شغل‌های مورد نیاز شود، اما زمانی که با فقر ترکیب می­‌شود به طرد اجتماعی توسط جامعه میزبان می­انجامد. سیاست­گذار باید نیازهای چنین جوامعی را در نظر داشته باشد، به پرورش ارتباطات بیشتر میان افراد دارای تنوع قومی، دینی یا زبانی همت گمارد و در عین حال خدماتی نیز برای مهاجرانی که در این جوامع زندگی نمی­‌کنند در نظر بگیرد.

 یکی از مهم­ترین وجوه انسجام اجتماعی، سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی عموما با ویژگی­‌های زیر تعریف می‌شود: وجود روابط اجتماعی (به شکل روابط بین­‌فردی یا عضویت در سازمان­‌ها)، دسترسی به شبکه‌های حمایتی خاص، درگیری مدنی در حیطه عمومی، کیفیت ادراک شده روابط اجتماعی، و کیفیت ادراک شده نهادهای اجتماعی. سرمایه اجتماعی بالا با دسترسی بالاتر به شبکه‌های حمایتی و مشارکت مدنی بیشتر همراه است (مثلا مشارکت در نهادهای شغلی مانند اتحادیه­‌ها، نهادهای مذهبی، نهادهای فرهنگی و دیگر نهادها) که خود به رفاه فردی، ظرفیت­‌های دموکراتیک، کاهش میزان جرم و افزایش دست­آوردهای تحصیلی می­انجامد. با این حال، اگر سرمایه اجتماعی مهاجران صرفا در ارتباط با دیگر مهاجران و جامعه مهاجر باشد، ممکن است جامعه میزبان با شک و تردید به مهاجران بنگرد و به این شکل نوعی جدایی میان دو گروه به وجود آید که انسجام اجتماعی جامعه را به صورت عمومی کاهش می‌دهد.

 در آخر، به مفهومی نزدیک به انسجام اجتماعی می­‌پردازیم که ادغام نام دارد. مفهوم ادغام در گذر زمان معانی متفاوتی داشته که از جمله آن­ها می­‌توان به یکسان­‌سازی، «دیگ جوشان» و پلورالیسم فرهنگی اشاره کرد. یکسان­‌سازی به این ایده اشاره دارد هماهنگی فرهنگی از پذیرش کامل هنجارها و سبک زندگی جامعه میزبان توسط مهاجران حاصل می­‌شود. این ایده که اکنون تا حد زیادی از رونق افتاده همچنان به شکل ضمنی در جوامعی که مهاجرانی «شبیه به خودشان» را ترجیح می­‌دهند رواج دارد.

 «دیگ جوشان» سیاستی است که به موجب آن مهاجرانی از پیشینه­‌های متفاوت دور هم جمع شده و به شکل فعالانه در تشکیل یک جامعه جدید که از نظر فرهنگی و قومی همگن است مشارکت می­‌کنند. از جمله کشورهایی که چنین سیاستی را به شکل گسترده اجرا می­‌کردند آمریکای قرن 20 است.

 پلورالیسم فرهنگی معتقد است همه فرهنگ­‌ها انسجام و منطق درونی خود را دارند، هیچ فرهنگی به خودی خود از دیگری برتر یا بدتر نیست، و همه افراد تا حدی به فرهنگ خود وابسته­‌اند. از دل این پیش­فرض­‌ها نتایجی مانند شناخت تنوع به عنوان پدیده‌ای دائمی در جامعه، تاثیر متقابل گروه‌های مختلف بر یکدیگر، و مشارکت آن­ها در یک فضای ملی که در آن همه شهروندان حقوق برابر دارند و اتحاد مدنی ترقی می­‌یابد، استخراج می­‌شود.